Bà minh lý- P1

Ngày 8-6-1997, nghệ nhân bậc thầy của ngành chèo cả nước đã từ giã cõi đời ở tuổi 87, để lại niềm tiếc thương vô hạn đối với công chúng khán giả và đồng nghiệp. Trong buổi lễ truy điệu Nghệ sĩ nhân dân Minh Lý tại 51 Trần Hưng Đạo (Trụ sở Hội văn học nghệ thuật Việt Nam) mọi người đều có một cảm tưởng: Thế là lại thêm một tinh hoa nghệ thuật vĩnh viễn ra đi.- Phạm Duy Tùng 

NSND Minh Lý năm 50 tuổi trong thời gian biểu diễn ở rạp Lạc Việt

Sáu mươi chín năm về trước......

Cánh màn nhung màu huyết dụ đang dần dần khép lại, nàng cố gạt nước mắt nhìn xuống phía dưới khán giả. Đêm nay có thể là đêm diễn cuối cùng của nàng. Ở dưới đó, già có, trẻ có, thanh niên trí thức, quan lại, phu xe, mỗi người một thân phận nhưng họ đều có chung một mục đích là đến để xem Đào Lý. Biết bao văn nhân, tài tử chỉ mong chóng tối để xem nàng diễn. Có những khán giả xem cả bảy đêm nàng diễn ở đây. Thậm chí nàng đi diễn ở đâu thì thuê xe tới đó xem cho tới khi nàng đi lưu diễn ở các tỉnh xa mới thôi.

Còn một người đặc biệt nữa nàng đang cố dõi mắt tìm mà chưa thấy. Chàng là anh cử trường Luật. Chàng thật là nho nhã thư sinh, rất lịch sự và đúng mực. Mỗi lần nàng diễn xong chàng thường đứng chờ hàng tiếng cho tới khi nàng đi ra xe chỉ để được nhìn nàng thêm một lần và chào nàng một câu. Nàng biết chàng rất quý mến nàng, hâm mộ nàng nhưng chàng luôn giữ khoảng cách bởi xung quanh nàng bao giờ cũng có đến hơn chục ông quan lớn nhỏ. Chàng nghèo lắm, phải đi dạy kèm để kiếm thêm tiền ăn học. Chàng không thể có những món quà đắt tiền để tặng nàng, càng không dám nghĩ đến chuyện tình cảm với nàng được. Nàng biết vậy nhưng trong số những người hâm mộ, nàng thấy quý chàng nhất. Ngày mai nàng lên xe hoa về nhà chồng rồi, nàng muốn một lần nữa được nhìn thấy khuôn mặt hiền hậu thân quen ấy. Chắc chàng cũng đã biết tin ngày mai nàng đi lấy chồng. Lòng nàng như nghẹn lại. Nàng không muốn xa chàng, xa sân khấu chèo, xa những khán giả thân yêu của nàng. Nhưng cha nàng đã quyết, nàng không thể cãi lời cha còn cha nàng làm sao có thể cưỡng lại lệnh quan.

Ngày mai nàng sẽ là vợ của quan nghè, con trai quan thượng thư trong triều. Nhưng đám cưới của nàng chỉ là một lễ rước dâu về Hải Dương, không có tiệc tùng, không có quan viên hai họ bởi nàng đi làm lẽ. Vợ cả của quan nghè là con gái của một bà công chúa, bác của vua Bảo Đại. Họ hàng của bà toàn là hoàng thân quốc thích trong triều nên quan thượng thư cũng nể mặt mà bắt con trai phải kín đáo một chút nếu không sẽ xảy ra chuyện lớn. Bà cả lại khét tiếng là ghen hơn Hoạn Thư. Chỉ cần nghe ai mách quan Nghè chồng bà để mắt tới ai thì kẻ đó chết với bà. Khi quan Nghè thông báo với bà là sẽ lấy vợ hai bà đã ngất lên ngất xuống mấy lần. Bà không ăn không ngủ, cứ ngồi nhìn trừng trừng ra sân. Mẹ của bà cũng tức tốc từ kinh thành Huế về Hải Dương để đe ông con rể nhưng quan nghè một mực đòi lấy Đào Lý cho bằng được. Ngài cũng đe lại rằng nếu không để ngài lấy Đào Lý thì ngài sẽ không bao giờ về với bà cả nữa. Bà cả có lẽ thấy không thể thuyết phục được đành để cho ngài cưới nàng nhưng với điều kiện không được làm đám cưới để giữ thể diện cho mẹ con bà.

Cha nàng lúc đầu cũng nhất quyết không đồng ý. Nàng là đào chính của gánh hát, nàng mà đi cha nàng biết xoay trở làm sao, khán giả đến đây chủ yếu là để xem cô Đào Lý, nhưng quan nghè dọa rằng nếu không gả Đào Lý cho ngài thì ngài sẽ phá tan cái gánh hát này. Thế là nàng phải nhắm mắt đi làm lẽ nhà quan. Chấp nhận lấy một người làm chồng mà nàng chỉ mới gặp người ấy có ba lần.

Lần đầu nàng gặp quan nghè là khi ngài vừa từ Huế ra Hà Nội công cán. Nghe mọi người đồn có cô đào tài sắc vẹn toàn, ngài tò mò đến xem. Nàng Xúy Vân đã làm cho ngài mê mẩn ngay từ màn đầu. Khi nàng Xúy Vân cất tiếng hát: Ta đi chợ dốc – ngồi gốc cây đa ….nàng đã trinh phục ngài hoàn toàn. Khán giả đã về hết, ngài còn chờ bằng được nàng Xúy Vân xem ngoài đời nàng có đẹp như trên sân khấu không. Khi nàng ra đến cửa, vừa nhìn thấy nàng, ngài đứng sững như Từ Hải . Ngài cứ đứng im mà ngắm nàng rồi mãi mới thốt lên được một câu: Trời ơi, Đào Lý đẹp quá, chưa bao giờ ta được nhìn thấy người nào đẹp như nàng. Các cung nữ trong cung không thể sánh với nàng được. Nàng đã quen với cái câu khen cửa miệng của các quan rồi nên chẳng mảy may xúc động nhưng quan Nghè Thảo thì đêm đó thức trắng. Cả đêm đó ngài nghĩ cách đối phó với bà cả thế nào để lấy cho được cô Đào Lý làm vợ.

Lần thứ hai là chiều hôm sau, khi nàng và cha đến rạp hát thì đã thấy ngài ngồi chờ ở cửa. Ngài đòi gặp nàng ngay nhưng cha nàng không đồng ý vì nàng còn phải hóa trang cho kịp giờ mở màn. Ngài đành ngồi ở hàng ghế đầu chờ đợi nàng. Đêm ấy đoàn diễn vở Lọ nước thần. Khi nàng bước ra sân khấu trong vai vợ người bán hành nàng nhìn thấy ngài bỗng đứng bật dậy. Lập tức ngài bị mấy vị quan chức bên cạnh nhắc nhở. Ngài đành ngồi xuống theo dõi vỡ diễn. Khi màn khép lại, ngài lao luôn lên sân khấu. Ngài trừng mắt đuổi mấy vị leo lên thưởng tiền cho nàng. Một vị thương gia có vẻ hào hoa đưa cho nàng một túi quà xinh xắn liền bị quan nghè túm tay lôi ra ngoài. Nàng bỗng thấy khiếp sợ ngài. Nàng đã nghe mấy anh kép trong đoàn kháo nhau rằng quan nghè Thảo nổi tiếng là hổ mang hổ lửa. Gần như lần nào ngài đánh giầy thì người đánh giầy cũng bị ngài đánh. Ngài rất kĩ tính, anh nào làm ẩu mà ngài nhắc nhở không chịu nhận hoặc cãi ngang thì lập tức bị ngài đánh liền. Ngài tát túi bụi cho hả giận rồi đập tan hộp đồ nghề đánh giầy. Khi người đánh giầy ngồi ôm chiếc hộp vỡ nát mà khóc cũng là lúc ngài nguôi cơn giận. Ngài lại dỗ dành, xoa đầu và giúi cho bọc tiền, thôi nín đi rồi đi sắm bộ khác. Giờ nhìn ngài quắc mắt quát cả mấy ngài quan chức ở trong thành thì nàng mới thấy lời đồn quả là không sai.

Khi mọi người về hết ngài mới lôi trong túi ra một chiếc hộp bọc nhung đỏ. Tim nàng đập loạn xạ, nàng thấy lo lắng vô cùng. Nhìn vào ánh mắt của quan nghè, nàng như đoán được việc gì sắp đến với nàng. Ngài bắt nàng mở hộp quà. Nàng kiên quyết không nhận. Nàng cũng đã hình dung quan nghè nổi giận thế nào nhưng trái với dự đoán của nàng, ngài vẫn ôn tồn nói với nàng:

- Ta mong nàng nhận món quà này, ta thực sự ngưỡng mộ nàng, đây là tấm lòng của ta mà.

Cha nàng dường như đã biết được kết cục của cái gánh hát này sẽ thế nào nếu nàng không nhận quà nên đã đỡ lấy hộp quà.

- Con cảm ơn quan nghè đi, đây là ân huệ của quan lớn sao con dám từ chối.

Nàng đành mở hộp quà. Một bộ trang sức bằng vàng và đá Rubi. Chưa bao giờ nàng nhìn thấy những thứ đồ nữ trang đẹp đến thế. Nhưng sao nàng thấy buồn và lo vô cùng. Linh tính báo cho nàng biết cuộc đời nàng sẽ bị ràng buộc với con người vừa dữ dằn lại vừa đa tình này.

Ngài cứ đứng cầm tay nàng không nói được lời nào, mãi sau ngài mới thốt lên:

- Mai ta phải xa nàng rồi, ta phải về triều gấp, nàng biết không ta sẽ nhớ nàng lắm. Chỉ cần nghĩ đến những kẻ đêm nào cũng đến đây ve vãn nàng là ta không thể chịu nổi rồi. Nàng hãy hứa với ta là không được cho một kẻ nào đến gần nàng nhé. Xong việc là ta sẽ ra đây ngay. Ta sẽ xin với cha nàng cho ta cưới nàng làm vợ. Nhất định nàng phải là vợ của ta nàng hiểu chưa?

Lần thứ ba nàng gặp ngài, đó là khi ngài vội vàng từ Huế trở ra Hà Nội. Lúc đó đã gần một giờ sáng. Cha con nàng vừa mới đi diễn về, chưa kịp chợp mắt thì nghe tiếng gõ cửa dồn dập. Cha nàng ra mở cửa, ngài lao vào nhà tìm nàng. Nàng cũng không biết lúc đó nàng thế nào nữa, mọi cảm xúc dường như lẫn lộn. Nàng cũng thấy chút xúc động trước tình cảm của quan nghè, lại vừa lo sợ nếu như ngài quyết lấy nàng làm vợ. Nàng trốn vào buồng trong và cài chốt cửa lại. Nàng nghe thấy ngài nói với cha nàng.

- Ta có chút tiền này biếu ông để lo cho gánh hát. Ông hãy gả Đào Lý cho ta, ta không thể sống thiếu nàng được. Ta biết vắng Đào Lý ông sẽ khó khăn lắm nhưng ông đừng lo, ta sẽ chu cấp cho ông để ông duy trì gánh hát.

Cha nàng biết rằng khó cưỡng lại lệnh quan nhưng vẫn cố trì hoãn: 

- Quan nghè thương tình em nó còn trẻ dại lắm, giờ về làm dâu sao cho vừa lòng được cụ Thượng và bà cả, lại khổ cho ngài chi bằng ngài cứ để thêm một thời gian cho em nó trưởng thành, quan cứ vào kinh khi nào rảnh ra xem em nó diễn là tốt hơn cả.

- Ta không thể để nàng đi diễn được, một tối có tới hàng chục thằng vây xung quanh ta không chịu nổi. Nhất định lần này ta phải đưa bằng được nàng về phủ ta mới vào Huế. Ông chọn ngày đi, ngày nào gần nhất trong tuần này. Nếu ông không chấp nhận yêu cầu của ta thì ngày mai sẽ không còn gánh hát của Trùm Thịnh nữa nhé.

Nàng ngã ngồi xuống giường. Thế là hết, hết cả ca cả diễn. Nàng nhớ đến người thầy của nàng, nhạc sư Vũ Tiến Đức đã dành bao tâm huyết truyền dạy cho nàng từ các loại nhạc cụ đến phương pháp ký xướng âm của phương Tây, bốn năm khổ luyện để có một Đào Lý tài sắc vẹn toàn, công sức của thầy và trò giờ đổ xuống sông xuống biển. Nàng nhìn lên bức ảnh của mẹ nàng treo trên tường. Đôi mắt đẹp của bà như đang ngấn lệ. Mẹ nàng, cô Đào Mơ nổi danh tài sắc đã đi vào giai thoại của nhà văn Khải Hưng trong truyện “Dọc đường gió bụi”, bà nói đã hay như hát còn khi hát thì át cả địch đàn, bà không may lâm trọng bệnh và để lại cho cha nàng cô con gái nhỏ là nàng mới chưa đầy mười tuổi. Bạn nghề của bà thường ngắm nàng mà nói: Mẹ con mất đi nhưng tất cả tinh hoa tài sắc không mất đi mà gửi vào con hết đấy. Cộng với cả sự tài hoa của cha con nữa, sau này không có cô đào nào vượt được con đâu, con đừng phụ lại kỳ vọng của mẹ con.

Vì mẹ, vì cha, vì gánh hát, vì nghiệp chèo nàng đã cố gắng hết mình nhưng giờ đây, chỉ vì cái ông quan nghè hổ mang kia nàng sẽ mất hết ư. Không thể như thế được. Nàng sẽ tìm cách trốn đi. Nhưng nếu nàng đi, cha nàng và gánh hát sao thoát được tai ương.

Tiếng đập cửa ầm ầm, tiếng cha nàng, tiếng quan nghè, tai nàng ù đi. Nàng lê bước ra mở cửa. Chỉ nghĩ đến việc nàng không bao giờ được đứng trên sân khấu nữa thôi là nàng đã tan nát cõi lòng rồi.

Xe đưa nàng về đến phủ đã gần tối. Nàng mệt lả đi sau quãng đường dài nhưng có lẽ nàng mệt vì khóc cho thân phận của nàng thì nhiều hơn. Đang mơ màng thì một giọng the thé ở đâu đó vang lên. Tiếng quan nghè chào hỏi. Hình như ngài đang nói chuyện với bà mẹ vợ của ngài. Lại một giọng nói the thé na ná giọng ban nãy vang lên:

- Để ta tận mắt nhìn xem cái cô đào Lý đẹp đến mức nào mà làm phu quân của ta mất ăn mất ngủ nhỉ.

Nàng choàng tỉnh. Có lẽ cơn ác mộng mà nàng hình dung sẽ bắt đầu ngay từ giờ phút này chăng?

Hết phần 1

Bài và ảnh: Bích Hợp