Ca từ trong chèo mới- Những vấn đề bất cập

Những vấn đề bất cập trong việc viết “ca từ “ trong chèo mới

Mai Văn Lạng

Vở chèo " cánh chim trắng trong đêm ", Nhà hát chèo Hn

Nhiều thập kỷ qua vấn đề ca từ trong chèo nói riêng và vấn đề ca từ trong nhiều loại hình nghệ thuật đã tốn không ít giấy mực của các nhà nghiên cứu bởi nó ngày càng bộc lộc những yếu kém, những hạn chế đôi khi là không thể chấp nhận được. 

Cảnh vở " Sự tích trầu cau ", nhà hát chèo quân đội

Viết được một vở chèo đòi hỏi người viết- nhà văn, nhà viết kịch- rất nhiều yếu tố, trong đó quan trọng nhất là thuộc lòng bản của các điệu chèo. Tuy nhiên nếu chỉ thuộc lòng bản thôi thì các Nghệ sĩ chèo sẽ trở thành nhà viết chèo- điều này cũng đã từng có, một tác giả viết một vở kịch nói rồi một vài nghệ sĩ chèo chuyên nghiệp chuyển thể sang chèo- mà viết ca từ cho đúng niêm luật đúng quý trình, đúng với lòng bản đòi hỏi người viết chèo phải là một nhà thơ, thuần thục các thể thơ của dân tộc. Nhưng như thế theo chúng tôi vẫn chưa đủ. Nhà viết chèo ( Soạn trò ) không chỉ là nhà thơ, không chỉ thuộc lòng bản, không chỉ biết cách soạn trò mà nhà viết chèo còn có một cái “Thần” của chèo, hồn cốt của chèo. Bởi có được cái thần, cái hồn cốt chèo mới viết thấm đẫm chất chèo, người nghệ sĩ cầm kịch bản mới sướng, và nói như nhiều nghệ sĩ là “hát sướng mồm”. Như vậy là viết chèo đòi hỏi rất khắt khe nên số tác giả viết chèo cho ra chèo thật hiếm hoi. Suốt hơn nửa thế kỷ qua, chèo mới vẫn tồn tại và có lúc phát triển rực rỡ với hàng trăm Đoàn chèo, đội chèo từ thôn, xã, huyện, tỉnh, và cả trung ương. Nghịch lý sảy ra người viết được chèo hiếm hoi mà số vở diễn đòi hỏi ngày một nhiều thế cho nên mới xuất hiện nhiều vở diễn chèo mà không phải là chèo, nửa sống nửa chín như đã từng sảy ra. Qua nghiên cứu chúng tôi thấy chèo mới hiện nay bộc lộ những điểm yếu kém nhất về mặt ca từ như sau:

-   Tính văn học không được coi trọng. Sự bộc lộ yếu kém nhất là hiện nay người làm chèo- bao gồm tác giả, đạo diễn, diễn viên coi thường tính văn học trong chèo. Họ coi thường lối văn đối thoại biền ngẫu, coi thường cách viết lời ca cho điệu hát mang đậm chất dân gian, giầu chất thơ. Nếu như trước đây ở các vở chèo cổ các cụ ta chuốt từng câu, sửa từng ý làm sao cho câu hát mềm mại, hình tượng đẹp, văn chương trong sáng, ý vị, thì nay hầu hết các tác giả chèo đã xem nhẹ vấn đề này. Họ quá chú trọng vào tính kịch, vào đối thoại, vào trò diễn mà quên mất một phần hết sức quan trọng làm nên diện mạo của một vở chèo: đó là ca từ. Chính vì vậy ca từ trong một số vở cốt hát được chứ có khi không có cả vần, không có cả điệu và lời lẽ khô cứng, không có sự mượt mà óng ả của văn chương dân gian

-   Điệu hát không được giữ gìn. Do không thuộc lòng bản, hoặc giả có thuộc nhưng nếu viết theo lời cổ thì bị gó bó, lệ thuộc nên một số tác giả chỉ cần viết nhân vật: “hát”, và và sau đó viết lời thơ vào còn tùy nhạc sĩ, nghệ sĩ, đạo diễn muốn xử lý cho nhân vật hát theo điệu gì cũng được. Người viết đã đem con bỏ chợ, nếu như tác giả xuất thần viết được câu thơ hay lại gặp nhạc sĩ, đạo diễn, diễn viên có tâm với nghề- hoặc giả lúc ấy dựng vở chưa vội lắm- thì họ còn nghiên cứu xem lời thơ ấy hát vào điệu nào thì phù hợp rồi cho nhân vật hát, nhưng đại đa số là thôi thì thuận đâu hát đấy, nếu không hát được thì mặc lòng diễn viên muốn hát sao thì hát miễn là vẫn lấy được ý của tác giả là được, còn ca từ có sửa chữa cũng chẳng chết ai. Kịch bản vẫn giữ nguyên đấy thôi, kết quả là một vở chèo vẫn ra đời, nhưng lời ca và điệu hát không đẹp, không chau chuốt, mà văn chương của chèo không được chú trọng thì dứt khoát không lọt tai khán thính giả, xem rồi quên ngay. Cái đẹp bị lần át bởi cái “Cho xong”.  Chúng tôi đã nghiên cứu hàng chục tập kịch bản chèo được in thành sách do Nhà xuất bản sân khấu hoặc các nhà xuất bản khác ấn hành thì rất ngạc nhiên bởi trong nhiểu vở, phải nói là hầu hết các vở chèo được in- Kể cả những vở của các “cây đa cây đề” trong giới chèo- khi đến đoạn nhân vật hát chỉ đề là “hát” chứ không ghi cụ thể là hát theo làn điệu gì. Điều này có 2 giả định sẩy ra: Một là các tác giả chèo nhà ta không thuộc làn điệu chèo chỉ biết viết lời thơ rồi tùy ông đạo diễn, nhạc sĩ, diễn viên muốn xử lý ra sao mặc lòng, hai là các nhà xuất bản, đặc biệt là Nhà xuất bản sân khấu khi in lược mất tên các làn điệu hát ( nếu đúng đây là sự thật thì thật đáng trách, bởi vì nhiều vở rất có giá trị văn học, các đời sau có thể đọc và dựng lại, lúc ấy không biết tác giả viết chỗ ấy, đoạn nọ hát theo làn điệu nào thì như mò kim đáy bể ).

-   Do phụ thuộc vào lòng bản, phụ thuộc vào giai điệu chèo có sẵn nên một số tác giả “ Viết được”, rất lúng túng khi viết lời ca mới cho các vở chèo bởi: Nếu viết đúng như lời ca của các vở chèo cổ thì mất ý, mất tứ, nếu viết mà sai dù chỉ là một từ thôi thì cũng coi như “vả mồm” diễn viên. Họ không hát được đã đành, mà cho dù họ có hát được cũng không được hay, không được ngọt ngào. Đó là cái khó thứ nhất. Cái khó thứ hai là các làn điệu chèo cổ đã có sẵn dùng cho các nhân vật và tình huống có sẵn: Vui, buồn, hờn, giận, ghen, tức v v . . . nhưng nhiều khi nhân vật của tác giả thời nay lại có những tâm trạng khác phức tạp hơn, nó không chỉ còn hỷ, nộ, ái, ố .. . nữa thì lúc ấy tác giả rất lúng túng. đành viết “hát” và mặc lòng đạo diễn, nhạc sĩ, và diễn viên.

Chúng tôi đồ chừng rằng vì những lý do này mà nhiều thập kỷ qua xuất hiện kịch hát chứ không phải là vở chèo nữa. Ngoài lý do không có người soạn chèo thuần chèo còn có một nguyên nhân tất yếu là người viết, nhạc sĩ, diễn viên- những người làm chèo muốn bứt phá ra, không lệ thuộc vào các làn điệu hát cổ nữa, thế cho nên nhạc sĩ mới viết nhạc dựa trên giai điệu của một vài làn điệu chèo cho nhân vật hát: Người ta gọi đấy là cách tân chèo là vì như thế. Tuy nhiên nếu cách tân như vậy thì làn hát cũng như lối văn của chèo, cấu trúc của chèo đâu còn nữa. Bị các nhà nghiên cứu, lý luận phê bình truy sát quá, những người thực hiện bí quá hóa liều bèn gọi các vở kiểu như vậy là: Kịch hát, ấy là chúng tôi đồ chừng chứ thực ra vấn đề vẫn nằm ở chỗ là thiếu một nhà soạn chèo có tâm và có tầm. Thực tế cho thấy nếu cách tân, không phụ thuộc vào nguyên gốc những vẫn giữ được hồn cốt của chèo như Bộ ba chèo Bài ca giữ nước vẫn chẳng đáng quý, đáng trân trọng lắm sao! Một thực tế nữa cho thấy một vở chèo dù cốt truyện chưa thực sự hấp dẫn, dù trò còn hơi nhạt nhưng tính văn học cao, lời văn đẹp, lối văn bay bướm, ý vị, tinh tế, giầu chất thơ thì vở đó vẫn được đón nhận. Tác giả của nó vẫn có chỗ đứng trong lòng công chúng. Như vậy vai trò của ca từ trong các vở chèo mới là rất quan trọng, nó chính là thước đo để biết đó có phải là một vở chèo hay không? Những người thực hiện vở đó họ đang làm gì? Tác giả của vở diễn đó có vị trí và vai trò như thế nào trong các vở chèo? Đóng góp của diễn viên – phần hát- cho thành công của vở diễn như thế nào!