BÀI THƠ "TỔ QUỐC GỌI TÊN" ĐÚNG NHƯNG KHÔNG HAY!

Nhà thơ Nguyễn Phan Quế Mai đang ở bên "mắt bão" khi có một người xa lạ, từng là quân nhân nhận bản quyền bài thơ "Tổ quốc gọi tên", anh Ngô Xuân Phúc. Bài thơ này đã được Đinh Trung Cẩn phổ nhạc và ca khúc "Tổ quốc gọi tên mình" đã chiếm được cảm tình của nhiều người. 

Bài viết sau đây của tôi chỉ phân tích văn bản thơ mang tên "Tổ quốc gọi tên" của Nguyễn Phan Quế Mai để bạn đọc tham khảo về giá trị nghệ thuật của nó.

BÀI THƠ "TỔ QUỐC GỌI TÊN" ĐÚNG NHƯNG KHÔNG HAY!

Nguyễn Hữu Quý

Tôi thực sự biết ơn Nguyễn Phan Quế Mai đã dịch khá thành công bài thơ "Bông huệ trắng" của tôi (tặng thưởng thơ hay nhất năm 1995 tạp chí Văn nghệ quân đội) sang tiếng Anh. Trong một lần gặp gỡ và giao lưu với các bạn nhà thơ cựu chiến binh đến từ Mỹ tại trụ sở Hội Nhà văn Việt Nam, tôi đã đọc "Bông huệ trắng" bằng tiếng Việt và được Nguyễn Phan Quế Mai diễn đạt bằng tiếng Anh. Nhiều nhà thơ Mỹ đã rơm rớm nước mắt khi nghe bài thơ đó. Kỷ niệm đẹp này tôi không bao giờ quên.

Tôi cũng biết Nguyễn Phan Quế Mai đã “Việt hóa” thành công những bài thơ giàu hình ảnh, nhạc điệu, nhiều chất nghĩ, chất cảm của nhà thơ Bruce Weigl vốn là một lính Mỹ từng tham chiến tại chiến trường Quảng Trị trong tập "Bài ca bom na pan". Tôi từng nghĩ Quế Mai như một nhịp cầu cùng nhiều người khác nối lại những cách biệt vốn đầy thù hận sau cuộc chiến tranh xâm lược của Mỹ đối với Việt Nam.

Tôi cũng đã đọc thơ Nguyễn Phan Quế Mai, nhận thấy tác giả trẻ này nghiêng về chất tự sự, khá mộc mạc, thấm thía tình yêu quê hương, đất nước và không mấy ồn ào cao giọng. Giọng thơ rì rầm thủ thỉ, kiểu như "Gom rơm mục đồng về lót gối/ hành trình dài, thao thức cơn mơ" (Là Việt); "Trắng trời những ngôi mộ vô danh/ Trắng đất những người con đi tìm mộ bố/ Mưa tả tơi xuống họ…"(Hai nẻo trời và đất) hay: "Tôi ngồi sau xe/ Lắng nghe ông kể chuyện/ Nghe gió Trường Sơn thổi về từ mái tóc bồng điểm bạc/ Nghe nắng miền Trung hát trên đôi vai gầy guộc/ Nghe tiếng súng xuyên về từ ngày tôi chưa sinh…"(Thời gian trắng).

Chính vì nhơ nhớ cái giọng thơ ấy của Nguyễn Phan Quế Mai mà tôi hình như đã “vấp” phải sự khang khác khi tiếp xúc với văn bản "Tổ quốc gọi tên" của chị.

Xin nói ngay rằng "Tổ quốc gọi tên" không phải là ý mới. Khi lâm nguy, non sông cất tiếng gọi, lớp lớp con dân đất Việt đáp lời cầm vũ khí đánh giặc. Từ năm 1967, Tố Hữu đã viết: "Thiêng liêng thay, tiếng gọi của Bác Hồ: / Vì độc lập tự do, toàn dân ta quyết thắng!" (Chào xuân 67). Nam Hà cũng đã dựng nên khí phách ấy: "Ôi tuổi thanh xuân/ Mang bốn nghìn năm lịch sử trong tim/ Ta sung sướng được làm người con Đất nước…" (Chúng con chiến đấu cho Người sống mãi Việt Nam ơi)…

Trong bài "Tổ quốc gọi tên", cái dở nhất là Nguyễn Phan Quế Mai “dựa dẫm” hay lấy ý của những câu thơ người khác đã viết nhiều lần.

Ở khổ thơ mở đầu chị viết: "Đêm qua tôi nghe Tổ quốc gọi tên mình/ Bằng tiếng sóng Trường Sa, Hoàng Sa dội vào ghềnh đá/ Tiếng Tổ quốc vọng về từ biển cả/ Nơi bão tố dập dồn, chăng lưới, bủa vây". Câu đầu tiên ý đã cũ như tôi phân tích ở trên. Câu thứ 3 gợi cho người đọc liên tưởng tới tên bài thơ "Tổ quốc nhìn từ biển" của Nguyễn Việt Chiến.

Đến khổ thứ hai thì sự sáo mòn, lặp lại ý người khác rõ hơn. Nguyễn Phan Quế Mai viết: "Tổ quốc của tôi, Tổ quốc của tôi/ Bốn nghìn năm chưa bao giờ ngơi nghỉ…". Trong bài thơ "Chúng con chiến đấu cho Người sống mãi Việt Nam ơi", xuất hiện từ năm 1966, Nam Hà đã viết rất hào sảng thế này: "Đất nước/ Bốn ngàn năm không nghỉ/ những đạo quân song song cùng lịch sử/ Đi suốt thời gian, đi suốt không gian/ Sừng sững dưới trời anh dũng hiên ngang…"

Trong hai câu thơ sau tôi thấy có những điều không hề ổn chút nào: "Chín mươi triệu người lấy thân mình chở che Tổ quốc linh thiêng/ Để giấc ngủ trẻ thơ bình yên trong bão tố". Giá như chị viết …"Tổ quốc thiêng liêng" thì không ai bắt bẻ được. Từ "linh thiêng" vốn dành cho cõi khác, thế giới khác mang hàm ý cao quý, ví như tổ tiên, ông bà linh thiêng, chốn tâm linh, chuyện tâm linh. Tổ quốc không bao giờ chết cả, bởi thế mà từ những ngày đầu toàn dân ta kháng chiến chống thực dân Pháp, câu khẩu hiệu "Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh" đã trở thành tâm niệm của bao chiến sỹ, nhân dân ta. Và, câu thơ tiếp theo "Để giấc ngủ trẻ thơ bình yên trong bão tố" thì cái ý ấy sao mà giống thế mấy câu của Tố Hữu viết từ mùa xuân 1973: "Một trời êm ả, xanh không tưởng/ Mặt đất bình yên giấc trẻ thơ…." (Việt Nam máu và hoa).

Lại có những câu thơ chị viết như lời nói thường vậy: "Ngày hôm nay kẻ lạ mặt rập rình/ Chúng ngang nhiên chia cắt tôi và Tổ quốc". Tôi mạo muội nghĩ, đã "rập rình" thì không thể "ngang nhiên" được. Những câu như thế và những câu sau đây hàm lượng sáng tạo nghệ thuật rất ít, nó là hiện thân của sự biếng nhác, dễ dãi trong làm thơ: "Sóng chẳng bình yên dẫn lối những con tàu/ Sóng quặn đỏ máu những người đã khuất/ Sóng cuồn cuộn từ Nam chí Bắc/ Chín mươi triệu môi người thao thức tiếng Việt Nam". “Đầu môi chót lưỡi”, người ta hay nói vậy; tiếng trên môi dẫu có thao thức đấy nhưng sao sâu lắng bằng, nhức buốt bằng tiếng trong tim.

Nếu như không được phổ nhạc và xuất hiện trong thời điểm biển Đông dậy sóng, cả nước sôi lên vì những hành động ngang ngược của Trung Quốc trên vùng thềm lục địa, lãnh hải nước ta thì chắc bài thơ "Tổ quốc gọi tên" cũng chìm khuất đâu đó. Nó sẽ không được “tụng ca” như một tác phẩm có giá trị lịch sử và giá trị nghệ thuật lớn lao như một số người ngộ nhận. Tôi nghĩ, quần chúng tạo ra cộng hưởng lớn từ ca khúc "Tổ quốc gọi tên mình" hơn là từ bài thơ "Tổ quốc gọi tên". Trong trường hợp này, giá trị cổ vũ và lay động do âm nhạc tạo ra nhiều hơn, lớn hơn bài thơ bội phần. Theo tôi, đã đến lúc chúng ta viết về biển đảo thân yêu bằng sự sâu lắng, minh triết như những trầm tích văn hóa của ông cha để lại trong từng tấc biển, tấc đất máu thịt vậy. Sự ồn ào, lềnh phềnh, xốp xáp sẽ sớm bị thải loại theo thời gian. Sờ sờ ra đấy, những bài hát, bài thơ kháng chiến mang tâm hồn dân tộc, đẫm chất văn hóa cội nguồn thì còn sống khỏe, sống bền với chúng ta còn những gì minh họa sơ lược, mang tính tuyên truyền nhất thời thì không mấy ai nhớ, ai hát, ai đọc nữa.

Tóm lại, trong cảm nhận của tôi, thì bài thơ "Tổ quốc gọi tên" chỉ đúng nhưng không hay. Chắc chắn không phải là tác phẩm có giá trị lịch sử và giá trị nghệ thuật cao.

Tháng 10 năm 2015

Ảnh: Nguyễn Phan Quế Mai và Ngô Xuân Phúc (sưu tầm trên mạng)